Η καταστροφή των Ψαρών

Η καταστροφή των Ψαρών κατέχει ξεχωριστή θέση ανάμεσα στις θυσίες που πρόσφερε το γένος στο βωμό της ελευθερίας στην επανάσταση του 1821. Το μεγάλο δράμα που συγκλόνισε το πανελλήνιο και συγκίνησε τους πολιτισμένους λαούς, είναι από τα άφταστα παραδείγματα ηρωισμού και θυσίας και συμβολίζει το ανεξάντλητο και ακατάπαυστο αγωνιστικό πάθος της φυλής.

Μέσα στα γαλάζια νερά του Αιγαίου, σαν πελώριος απομονωμένος βράχος, φαντάζει από μακριά το ηρωικό και δοξασμένο νησί. Αποκομμένα και κάπως απομακρυσμένα τα Ψαρά, τα συντροφεύει η ιστορία τους. Μια ιστορία γεμάτη αγώνες, θυσία και δόξα. Λίγα είναι τα ιστορικά μέρη της Ελλάδας που ακτινοβολούν τόση δόξα και προκαλούν στον επισκέπτη προσκυνητή τόση συγκίνηση και τόσο σεβασμό όσο τα Ψαρά.

Τούτος ο τόπος σε όλη του την έκταση είναι ποτισμένος από το αίμα των ηρωικών υπερασπιστών του. Κάθε πέτρα και ένα κατόρθωμα, κάθε ακρογιαλιά και μια ιστορία.

Οι κάτοικοι των Ψαρών από τα πρώτα χρόνια στράφηκαν στη θάλασσα, μιας και το νησί ορεινό καθώς ήταν δεν προσφερόταν για άλλου είδους ενασχολήσεις. Γρήγορα άρχισαν να ναυπηγούν πλοία και να επιδίδονται με απόλυτη επιτυχία στο εμπόριο. H ναυπηγική τέχνη αναπτύσσεται αλματωδώς, ώστε με την πάροδο του χρόνου να είναι ισάξια των ευρωπαϊκών ναυπηγείων με αποτέλεσμα πολλοί Ευρωπαίοι να μένουν εκστατικοί μαθαίνοντας ότι τα καράβια αυτά των Ψαριανών έχουν κατασκευαστεί από αγράμματους που δεν έχουν τις αναγκαίες θεωρητικές γνώσεις, αλλά ως μέτρο σύγκρισης την τεράστια πρακτική γνώση. Το νησί γνώρισε την εποχή εκείνη μια αξιόλογη οικονομική ανάπτυξη που οφειλόταν στην εργατικότητα και το θάρρος των Ψαριανών ναυτικών.

Ο εμπορικός στόλος όλο και μεγάλωνε και άπλωνε τις δραστηριότητές του σε όλο περισσότερα και πιο μακρινά μέρη. Είναι χαρακτηριστικό ότι η επανάσταση του 1821 βρίσκει τους Ψαριανούς με περισσότερα από 300 καράβια, μικρού και μεγάλου εκτοπίσματος, που ταξιδεύουν σε όλες τις θάλασσες κουβαλώντας πλούτη στο νησί τους. Επειδή στα ταξίδια τους ήταν υποχρεωμένοι να αντιμετωπίζουν συχνά τους πειρατές, όπλισαν τα πλοία τους με πυροβόλα, τα οποία πολλές φορές βρέθηκαν στην ανάγκη να τα χρησιμοποιήσουν. Έτσι πολύ σύντομα απέκτησαν πείρα πολεμική και αναδείχτηκαν κατόπιν γενναίοι και έμπειροι θαλασσομάχοι.

Από το 1770 οι Ψαριανοί είχαν οπλίσει καταδρομικά πλοία. Μεγάλη υπήρξε η πολεμική τους δραστηριότητα στα προεπαναστατικά χρόνια. Έκαναν επιδρομές στα τουρκικά παράλια προξενώντας ανυπολόγιστες καταστροφές και εξασφαλίζοντας υλικά μέσα για τον καλύτερο εξοπλισμό τους και την αρτιότερη οχύρωση του νησιού. Ενώ όλη η Ελλάδα στέναζε κάτω από τον τουρκικό ζυγό, τα ψαριανά καράβια με τις ηρωικές καταδρομές τους , είχαν γίνει ο βραχνάς του σουλτάνου και όταν σήμανε η μεγάλη στιγμή του ξεσηκωμού του γένους το ηρωικό νησί με τα θρυλικά μπουρλότα, βρέθηκε από την αρχή στην πρωτοπορία του αγώνα.

Όταν λοιπόν έφτασε η πολυπόθητη είδηση της επανάστασης στο νησί, αφού έγινε δοξολογία για την ευόδωση του αγώνα, ένωσαν όλοι τα χέρια και την καρδιά και ορκίστηκαν “ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Η ΘΑΝΑΤΟΣ”. Από τη στιγμή αυτή οι Ψαριανοί πήραν ενεργό μέρος στην επανάσταση και τήρησαν τον όρκο τους μέχρι τέλους. Την πρώτη κιόλας μέρα αρχίζει η δράση κατά του εχθρού. Τώρα πια δεν περιορίζονται μόνο στις αιφνιδιαστικές καταδρομές με σκοπό τη λαφυραγώγηση και τρομοκράτηση των Τούρκων, αλλά επιχειρούν τολμηρότερα εγχειρήματα. Η κυριότερη αποστολή του ψαριανού στόλου ήταν η καταδίωξη και καταβύθιση κάθε τουρκικού πλοίου που θα τολμούσε να διαπλεύσει το Αιγαίο και η ματαίωση κάθε απόπειρας του σουλτάνου να μεταφέρει στρατεύματα με τα πλοία στην επαναστατημένη ηπειρωτική Ελλάδα. Αυτή η συστηματική και αποτελεσματική επαγρύπνηση των Ψαριανών υπήρξε η σπουδαιότερη συμβολή στην επανάσταση του 1821.

Τα πυρπολικά, μικρά παλιά καράβια, στα οποία υπήρχαν εύφλεκτες ύλες αποτέλεσαν το φοβερότερο όπλο στα χέρια των Ψαριανών. Αυτά τοποθετούνταν στις πλευρές των εχθρικών πλοίων και αφού έβαζαν φωτιά στο πυρπολικό αυτή μεταφερόταν στο εχθρικό πλοίο και το μετέτρεπε σε στάχτη. Όταν το 1822 έγινε η τραγωδία της καταστροφής της Χίου από τον Καρά Αλή, καράβια από τα Ψαρά έσπευσαν αμέσως σε βοήθεια. Κατόρθωσαν να παραλάβουν αρκετούς κατοίκους του νησιού μεταφέροντάς τους στα Ψαρά , σε νησιά των Κυκλάδων και σε άλλα μέρη της Ελλάδας σώζοντάς τους από βέβαιη σφαγή.

Η εκδίκηση όμως για την καταστροφή της Χίου δεν άργησε να έρθει. Ο Κωνσταντίνος Κανάρης είναι ο άνθρωπος που αναλαμβάνει την ιερή αποστολή. Γονατιστός προσκυνάει στον ιερό ναό του Αγίου Νικολάου, στο χώρο που βρισκόμαστε όλοι εμείς σήμερα. Δυο ψαριανά και δυο καράβια από την Ύδρα ξεκινούν από τα Ψαρά για το λιμάνι της Χίου και στις 6 Ιουνίου του 1822 το πυρπολικό του Κανάρη σπέρνει τον όλεθρο και την καταστροφή στην ναυαρχίδα του τουρκικού στόλου που είναι αγκυροβολημένος στο λιμάνι και γιορτάζει το μπαϊράμι. Πάνω από δυο χιλιάδες άντρες κείτονταν νεκροί μαζί με τον αρχηγό τους Καρά Αλή. Το μεγάλο αυτό κατόρθωμα έγινε αμέσως γνωστό σ’ όλη την Ελλάδα και όπως ήταν επόμενο σκόρπισε ενθουσιασμό και αναπτέρωσε το ηθικό των Ελλήνων.

Πλήθος άλλων νικών σε ναυμαχίες και πυρπολήσεις τουρκικών πλοίων σε διάφορα μέρη της Ελλάδας έχουν σαν πρωταγωνιστές Ψαριανούς θαλασσομάχους όπως ήταν ο Κανάρης, ο Παπανικολής και ο Νικόδημος.

Όμως ο κλοιός άρχισε σιγά σιγά να στενεύει για το ηρωικό νησί. Στο σουλτάνο φτάνουν καθημερινά θλιβερά μηνύματα για τη δράση των Ψαριανών σε βάρος των Τούρκων. Η πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας ήταν το γεγονός που ξεχείλισε το ποτήρι και έκανε το σουλτάνο Μαχμούτ Β να ξύσει με το νύχι του τα Ψαρά στο γεωγραφικό χάρτη, θέλοντας να δείξει πως το μικρό αυτό νησί που τόσα δεινά του προκάλεσε έπρεπε να καταστραφεί ολοσχερώς. Την εκπόρθηση και καταστροφή των Ψαρών αναλαμβάνει ο Χορσέφ πασάς. Η επιχείρηση αυτή χρειαζόταν μεγάλες δυνάμεις γιατί τα Ψαρά διέθεταν ισχυρό στόλο και καλή οχύρωση. Γι’ αυτό άρχισε να συγκεντρώνει στρατό και στόλο στο Σίγρι της Μυτιλήνης. Από εκεί θα γινόταν η μεγάλη εξόρμηση.

Στο νησί όλοι πλέον νιώθουν το μεγάλο κίνδυνο και επιδίδονται στην όσο το δυνατόν καλύτερη οχύρωσή τους, κυρίως στα νότια και δυτικά παράλια μιας και τα βόρεια και ανατολικά με τις απότομες και βραχώδες ακτές είχαν φυσική οχύρωση. Η Βουλή των Ψαρών αναλαμβάνει το ρόλο της που στην παρούσα φάση ήταν η οργάνωση της άμυνας του νησιού. Εδώ θα πρέπει να επισημάνουμε ότι στα Ψαρά εκείνη την εποχή υπήρχε μια δημοκρατικότατη διοίκηση. Κάθε χρόνο γίνονταν εκλογές όπου έπαιρναν μέρος όλες οι κοινωνικές τάξεις και εκλέγονταν 40 αντιπρόσωποι. Αυτοί με τη σειρά τους έβγαζαν τους πέντε δημογέροντες που ήταν άμισθοι. Φτιάχνονται λοιπόν στα προσβαλλόμενα παράλια χαρακώματα και πυροβολεία, οργανώνεται ο στρατός που είχε συνολική δύναμη τριών χιλιάδων περίπου ανδρών. Από αυτούς οι 1300 ήταν ψαριανοί, 1000 μισθοφόροι από διάφορα μέρη και 700 πάροικοι. Ύστερα από αρκετές συζητήσεις απορρίπτεται η πρόταση να χτιστεί τείχος γύρω από την πόλη των Ψαρών και ο στρατός χωρίζεται για να υπερασπιστεί τις ακτές απ’ όπου θα μπορούσε να γίνει η απόβαση των Τούρκων.

Τα πηδάλια βγαίνουν από τα καράβια, απόδειξη ότι όλοι θα πολεμήσουν μέχρι τέλους, αλλά και για να ικανοποιηθούν οι μισθοφόροι που φοβούνταν μήπως εγκαταλειφθούν στο νησί σε περίπτωση αρνητικής έκβασης της μάχης. Ο σουλτάνος στέλνει μήνυμα στους ψαριανούς να παραδώσουν το νησί, χωρίς πόλεμο προσφέροντας εγγυήσεις για τη ζωή τους. Η απάντηση είναι αρνητική.

Η μεγάλη ιστορική μέρα δεν άργησε να έρθει. Στις 20 Ιουνίου του 1824 ο τουρκικός στόλος αποτελούμενος από 200 περίπου μικρά και μεγάλα πλοία έκανε την εμφάνισή του στο βόρειο μέρος του νησιού, στον όρμο Κάναλο. Αμέσως αρχίζουν οι προσπάθειες απόβασης οι οποίες ήταν ανεπιτυχείς. Όλες οι τουρκικές επιθέσεις αποκρούονται χάρη στην ανδρεία που επιδεικνύουν οι υπερασπιστές. Την επόμενη μέρα ο κανιοβολισμός είναι σφοδρότερος αλλά και πάλι δεν κάμπτει την άμυνα. Όμως οι Τούρκοι βρίσκουν όχι καλά φρουρούμενη την ανατολική πλευρά του κάβου Μαρκάκη και ειδοποιούν. Σιγά σιγά αποβιβάζονται, ανεβαίνουν τις απόκρημνες πλαγιές, περικυκλώνουν τους αμυνόμενους στον Κάναλο και αρχίζουν τη φονική μάχη. Τώρα πλέον κύματα Τούρκων στρατιωτών αποβιβάζονται κάμπτοντας την ηρωική αντίσταση που προβάλλεται.

Οι Ψαριανοί υποχωρούν και οργανώνονται στην τοποθεσία Φτελιό, έχοντας προκαλέσει προηγουμένως πολύ μεγάλες καταστροφές στους επιτιθέμενους. Όμως ούτε και αυτή η ύστατη προσπάθεια στάθηκε ικανή να σταματήσει την προέλαση των Τούρκων προς την πόλη. Τα τουρκικά στρατεύματα φανατισμένα από την ηρωική αντίσταση που συνάντησαν και από τις μεγάλες απώλειες που είχαν, μπαίνοντας στην πόλη αρχίζουν με μανία το έργο της σφαγής και της καταστροφής. Τα γυναικόπαιδα τρέχουν προς την προκυμαία για να βρουν σωτηρία στα πλοία, ενώ μικρές ομάδες πολεμιστών συνεχίζουν τον αγώνα και αυτή την ύστατη στιγμή. Άλλοι σφάζονται, άλλοι πέφτουν στην θάλασσα, άλλοι πνίγονται, φωτιά και στάχτη παντού. Είναι εικόνες πλέον βιβλικής καταστροφής. Η αγριότητα των Τούρκων είναι πρωτοφανής

Κάποια καράβια τελικά κατορθώνουν να βγουν από τον τουρκικό κλοιό και να σώσουν τμήματα του πληθυσμού. Οι υπόλοιποι βρίσκουν τραγικό θάνατο πλην εκείνων που συγκεντρώνονται στη Μαύρη Ράχη και κλείνονται στο μικρό φρούριο όπου ήταν και η πυριτιδαποθήκη του νησιού. Πεντακόσια περίπου άτομα πολεμούν με αξιοθαύμαστο πάθος και ανδρεία προκαλώντας σημαντικότατες απώλειες στον εχθρό. Το φρούριο βάλλεται από στεριά και θάλασσα. Έπειτα από δυο ημέρες ηρωικής αντίστασης η μάχη πλέον εκτυλίσσεται σώμα με σώμα. Τότε ο Αντώνιος Βρατσάνος εκτελεί την είδη ειλημμένη απόφαση. Βάζει φωτιά στην πυριτιδαποθήκη και ολόκληρο το κάστρο εκτινάσσεται στον αέρα, παρασύροντας στον θάνατο αμυνόμενους και επιτιθέμενους.

Τα Ψαρά, το ναυτικό αυτό προπύργιο του ελληνικού αγώνα, δεν υπήρχαν πια. Στο νησί του πλούτου, της ευημερίας και των καραβοκύρηδων, στο νησί που έδωσε τα πάντα χρήμα και ψυχή για τον ιερό σκοπό, βασιλεύει τώρα ο όλεθρος και η καταστροφή. Το ολοκαύτωμα των Ψαρών όμως δεν αποτελεί ήττα, αλλά δόξα αθάνατη για τον ελληνισμό, την οποία αποθανάτισε τόσο επάξια ο εθνικός μας ποιητής με το γνωστότατο επίγραμμά του:

“Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη περπατώντας η δόξα μονάχη μελετά τα λαμπρά παλικάρια και στην κόμη στεφάνι φορεί γινωμένο από λίγα χορτάρια που ΄χαν μείνει στην έρημη γη”

Ήταν ο τραγικός επίλογος μιας άνισης μάχης, μιας μάχης που απέδειξε με τον πιο αφοπλιστικό τρόπο τα ιδανικά και την αυταπάρνηση των κατοίκων του ηρωικού αυτού νησιού. Ο ελληνικός στόλος παρόλο που είχε ειδοποιηθεί φτάνει καθυστερημένα και αντικρίζει μια εικόνα φρίκης. Η είδηση της καταστροφής των Ψαρών συγκλόνισε το πανελλήνιο και έκανε τους ευρωπαϊκούς λαούς να δουν με περισσότερη συμπάθεια τον αγώνα για ελευθερία και ανεξαρτησία των Ελλήνων.

Κωνσταντίνος Κανάρης, Νικόλαος Αποστόλης, Κωνσταντίνος Νικόδημος, Δημήτριος Παπανικολής, Αντώνιος Βρατσάνος είναι μερικοί από τους Ψαριανούς αγωνιστές που έγραψαν με χρυσά γράμματα το όνομά τους στις σελίδες της ένδοξης ελληνικής ιστορίας. Στεκόμαστε σήμερα ευλαβικά στα μνημεία των πεσόντων τιμώντας με ιδιαίτερη μεγαλοπρέπεια τους ανθρώπους που έγιναν ολοκαύτωμα στο βωμό της ελευθερίας.

Σε μια εποχή όπου οι ηθικές αξίες διέρχονται παρατεταμένη κρίση, αξίζει να μένουμε σε ιστορικές στιγμές σαν τη σημερινή όπου κυριαρχούν η αδελφοσύνη, η γενναιότητα, η αυταπάρνηση, η θυσία για τα ιδανικά και την ελευθερία. Σήμερα υψώνεται μπροστά μας η “Ολόμαυρη Ράχη”. Είναι ο ιερός βράχος που θα στέκεται στους αιώνες, σιωπηλός μάρτυρας της μεγάλης θυσίας, επιβλητικό και αθάνατο μνημείο του ολοκαυτώματος, αιώνιο σύμβολο της αδούλωτης ελληνικής ψυχής.

Μέσα απ’ τη ψυχή και την καρδιά , απ’ το νου και τη συνείδηση αναπηδά σήμερα στη σκέψη όλων μας το μεγάλο χρέος. Κι αυτό το χρέος δεν είναι μόνο καθήκον εθνικό μα και προνόμιο. Προνόμιο του Έλληνα να χτίζει στους αιώνες καινούριους Παρθενώνες. Είναι το ιστορικό παρελθόν τέτοιο που μας αναγκάζει να κινηθούμε μ’ όλες μας τις δυνάμεις και μέσα από τα ειρηνικά μας έργα να κατορθώσουμε να πετύχουμε ένα καλύτερο αύριο. Η Ελλάδα, μια χώρα με τόσο λαμπρή ιστορία και προσφορά στην ελευθερία και τον πολιτισμό, δεν μπορεί παρά να αξίζει ένα καλύτερο μέλλον. Και πιστεύω ότι όλοι μας είμαστε διατεθειμένοι με οποιοδήποτε τίμημα να της το προσφέρουμε.

Ομιλία του εκπαιδευτικού Κωνσταντίνου Βρατσάνου για την ημέρα μνήμης του Ολοκαυτώματος των Ψαρών

Πηγή